Roczniki Filozoficzne

W niniejszym artykule staram się pokazać, jaki wpływ na myślenie Wittgensteina o zagadnieniu sensu życia wywarł Lew Tołstoj. Rozpoczynam od ustalenia, które pisma Tołstoja Wittgenstein znał. Dalej przechodzę do trzech obszarów wpływu: (1) ujmowania pytania o sens życia jako centralnego problemu filozoficznego, (2) definiowania Etyki za pomocą kategorii sensu życia oraz (3) idei, zgodnie z którą rozwiązanie problemu sensu życia polega na zmianie praktycznej, a nie udzieleniu teoretycznej odpowiedzi. Zagadnienie to z kolei składa się z trzech części: (3a) tezy, że pytanie dotyczące sensu życia jest pseudopytaniem, (3b) tezy, że zniknięcie pytania o sens nie jest jeszcze rozwiązaniem problemu oraz (3c) tezy, że rozwiązanie problemu sensu życia polega na przyjęciu religijnego nastawienia względem świata. Staram się pokazać, że w punkcie 1 Wittgenstein przejął pomysł Tołstoja, lecz poddał go pewnej korekcie, co wyjaśnia zabieg definicyjny wymieniony w punkcie 2, natomiast w punkcie 3 Wittgenstein akceptuje idee Tołstoja, starając się jedynie nadać im swoje własne sformułowanie.

Artykuł poświęcony jest kompatybilistycznemu rozwiązaniu problemu relacji między Boską przedwiedzą a ludzką wolnością. W tekście argumentuje się, że asymetria polegająca na naszej zdolności do wypływu na przyszłość i braku analogicznej zdolności do kontroli przeszłości jest rezultatem asymetrii otwartości między przyszłością a przeszłością interpretowanej w kategoriach asymetrii kontrfaktycznej zależności. W konsekwencji, jeśli asymetria otwartości nie stosuje się do pewnych typów faktów, wówczas możemy posiadać zdolność do kontroli tych faktów, nawet jeśli są to fakty dotyczące przeszłości. Okazuje się, że z najbardziej rozpowszechnionych ujęć natury i genezy Boskiej przedwiedzy wynika, iż asymetria otwartości nie stosuje się do posiadanych przez Boga w przeszłości przekonań na temat przygodnych zdarzeń przyszłych. Zatem nieuzasadnionym pozostaje twierdzenie, że jesteśmy pozbawieni zdolności do uczynienia teraz czegoś takiego, że jeśli byśmy to zrobili, to Boskie przekonania byłyby w przeszłości inne niż były.

Mimo że panpsychizm i panteizm postrzegano w przeszłości jako naturalnych sojuszników, we współczesnej filozofii najczęściej podkreśla się raczej różnice, nie zaś podobieństwa między nimi. W efekcie tylko niewielka część panpsychistów (np. tak zwani kosmopsychiści) przyznaje, że ich pogląd może implikować panteizm. W swoim artykule wskazuję, iż co najmniej niektóre popularne wersje panpsychizmu w istocie prowadzą do panteizmu. Mój główny argument głosi, że panpsychizm spełnia minimalne warunki dla panteizmu, definiowanego jako pogląd, w myśl którego świat jest identyczny ze wszechogarniającą Jednością i że Jedność ta ma boski charakter. Mimo że niektóre rodzaje panpsychizmu pozwalają uniknąć tej konkluzji, najbardziej popularne jego wersje wytyczają drogę wprost do panteizmu. Wielu filozofów uzna, iż jest to poważne wyzwanie dla panpsychizmu. Można jednak także argumentować, iż wniosek ten nie jest tak destrukcyjny, jak mogłoby się zdawać. Wszechogarniający kosmiczny Umysł nie ma wiele wspólnego z Bogiem wielkich religii basenu Morza Śródziemnego, przyjęcie jego istnienia nie musi zatem prowadzić do odrzucenia naturalizmu, który wielu filozofom wyda się warunkiem sine qua non. Bez względu na to, celem tego artykułu jest zwrócenie uwagi zwolenników panpsychizmu na jeszcze jeden problem, z którym muszą się zmierzyć.

We współczesnej wersji dyskusji wokół problem Bożej ukrytości, którą zapoczątkował argument zaprezentowany przez Johna Schellenberga, problem ten postawiony jest w sposób znacznie odbiegający od jego tradycyjnego ujęcia. Nie brakuje jednak odniesień do myślicieli z przeszłości, którzy zmagali się z problemem Bożej ukrytości. Wśród nich pojawiają się sporadyczne odwołania do autorów należących do okresu średniowiecza: św. Anzelma z Canterbury i św. Tomasza z Akwinu. Żaden z autorów biorących udział we współczesnym sporze nie odwołuje się jednak do myśli św. Bonawentury. W swoim tekście zamierzam przedstawić i omówić wątki związane z Bożym ukryciem, które można odnaleźć w teologicznych dziełach św. Bonawentury. Ukażę ich miejsce i znaczenie w systemie teologicznym Mistrza z Bagnoregio. Wskażę także możliwe sposoby wykorzystania tych wątków we współczesnej dyskusji filozoficznej.

Artykuł poświęcony jest analizie pojęcia nawrócenia w odniesieniu do różnych pojęć wiary wyróżnionych przez Roberta Audiego. W pierwszej części zaprezentowane są Williama Jamesa analiza pojęcia nawrócenia, biblijne korzenie pojęcia nawrócenia jako epistrephō metanoeō oraz analizy nawrócenia na gruncie nauk społecznych. Druga część artykułu zawiera analizę różnych pojęć wiary zaproponowanych w pracach Audiego. W końcu w trzeciej części analizuję, jak można rozumieć nawrócenie w odniesieniu do głównych z pojęć wiary wskazanych przez Audiego; odnoszę również pojęcie wiary do pojęcia rewolucji naukowej scharakteryzowanego w koncepcji rozwoju nauki autorstwa Thomasa Kuhna.

Autorka przeciwstawia sobie dwa obrazy moralności oraz wynikające z nich obrazy człowieka: pierwszy, reprezentowany przez behawiorystyczne i egzystencjalistyczne ujęcia w teoriach moralności, drugi zaproponowany przez Iris Murdoch, w którym akcentuje ona umiejętności widzenia i rozpoznawania istotnych moralnie cech. Jej zdaniem bowiem rozwój moralny podmiotu polega na zmianie jakości świadomości w wyniku działaniu uwagi w rozpoznawaniu moralnej rzeczywistości. Autorka po skontrastowaniu tych dwóch obrazów, konfrontuje podejście Murdoch z koncepcją tak rozumianego rozwoju moralnego bohatera jej powieści pt. Zacny uczeń, a także stawia problem uwagi w kontekście przyjmowanej przez Murdoch koncepcji transcendencji osób.

Artykuł rozważa możliwe sensy “nonsensownej” troski — troski, która z różnych powodów nie może, jak się zdaje, pomóc temu, do kogo jest skierowana, a w którą ten, kto się troszczy, angażuje się w pełni, mimo przekonania o jej nieskuteczności. Inspiracją dla projektu jest twórczość Ali Smith, która zawiera liczne, przemawiające do wyobraźni i zapadające w pamięć, przykłady takiej troski: zmartwiona, że jej zmarła siostra odczuwa brak życiowych wrażeń, Clare w Hotel World [Hotel Świat] zabiega usilnie o to, by jej wrażenia były możliwie intensywne, choć wie, że jej siostra — będąc martwą — nie skorzysta z nich; w Summer [Lato] Hannah i Daniel piszą do siebie czułe listy, które palą natychmiast po ich napisaniu ze względów bezpieczeństwa, tak że adresat nie ma najmniejszej szansy na ich przeczytanie; w “Virtual” obłożnie chora dziewczyna opiekuje się wirtualnym „zwierzątkiem”, choć zdaje sobie sprawę, że nie jest żywe, nic więc nie odczuwa. Przykłady Smith są niezwykle sugestywne, jednak w prawdziwym życiu tego typu troska — przewidywalnie nieskuteczna (tj. niezdolna pomóc potrzebującemu) i zarazem kosztowna — jest rzadka. Czemu? Przy jakich metafizycznych założeniach (jeśli są takie) “nonsensowna” troska mogłaby mieć sens? Artykuł rozważa te pytania, przyjmując obszerną analizę miłości agape, jaką w Czynach miłości (1847) przedstawia Søren Kierkegaard, za podstawowy punkt odniesienia.

Leo Strauss jest autorem znanej tezy o istnieniu nierozwiązywalnego konfliktu między filozofią a „objawieniem”, tj. monoteistyczną religią objawioną. Filozof jako filozof nie może być osobą wierzącą, zaś osoba wierząca jako wierząca nie może być filozofem. Mniej znane jest natomiast to, że myśl Straussa o religii jako podstawowej alternatywie dla filozofii podąża dwiema rozbieżnymi torami. Pierwszy z nich podkreśla wyjątkowe znaczenie religii objawionej, podczas gdy drugi kładzie nacisk na konflikt między filozofią a tym, co nazywa on „religią w ogóle”. Czasami Strauss sugeruje, że objawienie stanowi szczególne „wyzwanie” dla filozofii i filozof musi podważyć samą możliwość objawienia, aby uzasadnić prawomocność filozofii. Czasami jednak sugeruje on, że objawienie jest po prostu jedną z religii, nie różniącą się w swej istocie np. od starożytnego politeizmu i w związku z tym nie stanowi, jak się wydaje, szczególnego „wyzwania”. Twierdzę, że Straussowi ostatecznie nie udaje się pogodzić tych dwóch wątków i że to niepowodzenie jest związane zarówno z napięciami wewnątrz jego pozytywnej koncepcji samej filozofii jako drogi pośredniej między dogmatyzmem a sceptycyzmem, jak i z tym, że przesądza on z góry sprawę, zakładając bez uzasadnienia, że z „samej idei objawienia” wynika w sposób konieczny, iż nie da się jej zharmonizować z filozofią.

In the paper I draw attention to the difficulties faced by someone who wants to put into practice the demands of criticism regarding linguistic precision. According to these postulates, one should speak unambiguously and precisely, and therefore avoid expressions that are ambiguous, vague and unstable in meaning. However, these postulates are much more difficult to satisfy than one might think, since significant doubts surround the very phenomena of ambiguity, contextsensitivity or vagueness. It seems that in order to teach others to avoid, for example, ambiguous statements, we should have an adequate characterization of ambiguity and be able to diagnose it properly. Meanwhile, the situation is incredibly confusing, and in the literature, whether philosophical or linguistic, there is no single established definition, or even consensus as to which expressions are ambiguous. Significant doubts have been raised regarding the proper characteristic of different kinds of ambiguity, such as homonymy and polysemy. There is also no consensus on how to distinguish polysemy from contextual dependence. Also in doubt is the characterization of vagueness and the proper classification of borderline cases of vague expressions. On the other hand, there is no doubt that most natural language expressions are polysemous, vague and context-dependent at the same time. What’s more, in many cases, these features are not defects of our language at all, but actually improve communication and enable us to convey content quickly. The postulate to avoid such expressions completely is simply unfeasible. However, being guided by the principles of criticism allows one to more easily see and avoid defects of linguistic correctness in those situations in which such defects hinder efficient communication.

Philosophy of religion as a science of so-called religious beliefs is examined here. As the concept of religion is extremely vague, philosophy of religion lacks a well-defined objective. It also lacks a method and any valuable contribution in the field is either crypto-theology or crypto-metaphysics. The thesis “God is almighty” is analysed as a case study. It is shown to have one settled meaning and justification within the confines of Catholic theology and another in metaphysics. There is no space for a third way of explicating or justifying theses of the kind; therefore, there is no space for philosophy of religion as a separate branch of knowledge. It is suggested that when allegedly pursuing philosophy of religion, in point of fact, philosophers create their own private religions, and they actually prophesy, and then think those religions through. It is also suggested that, unlike the spurious science of religious beliefs, a philosophical analysis of the notion of religion could make a legitimate and significant body of philosophical knowledge. However, religion as a subject of philosophical analysis is to be understood as a property of men rather than of beliefs, the very property that makes man religious (faithful).

The article was inspired by chapters 6–7 of Ryszard Kleszcz’s book Logika, metafilozofia, wszechmoc. Siedem studiów filozoficznych (Logic, Metaphilosophy, Omnipotence. Seven Philosophical Studies) published in Polish in 2021. These chapters concern this part of metaphysics, which in the terminology inspired by scholastic distinctions was referred to as the philosophy of God, and is now placed within the framework of philosophical theology or philosophy of religion. I focus on three questions: 1) How to distinguish research in the philosophy of religion from research in the sciences of religion? 2) Can the limiting of research, typical of a large number of philosophers of religion, to monotheism in the world’s largest religions, and more specifically to Christianity, be convincingly justified without revealing their religious beliefs? 3) Is classical theism the correct articulation of the Christian meaning of the word “God”. In reply to the first question, I argue that a philosopher of religion is one who directly or indirectly takes a positive or negative stand on the cognitive character, especially truthfulness (Kleszcz would prefer to say “justification”) of religious beliefs or experiences. My reply to the second question, unlike Kleszcz’s, is negative: the philosopher’s disclosure of his own attitude to religion does not betray the ideal of objectivity; on the contrary, it promotes fairness in relation to the readers, and eliminates a certain kind of theoretical hypocrisy found in supporters of a philosophy practiced in a supposedly neutral way towards their own beliefs. My answer to the third question is also negative. What we need today is a less conservative philosophy of religion, bolder in its claims, than the one proposed by Ryszard Kleszcz—namely, one that imitates the way of practicing philosophy by the old masters, e.g. by St. Thomas Aquinas, consisting in the search for the rational foundations of Christianity, and not one that recognizes the results of the old masters’ findings, for example, on the nature of God, as fundamentally final and corrigible only in minor details.

The article is a discussion text. In my response to the text dealing with semiotic problems (polysemy, vagueness, contextual dependence), I discuss the objections directed at semiotics as a tool for shaping appropriate language skills, in the context of the postulate of criticism. I accept the author’s opinions about limited possibilities in this regard. In my response to the texts on the philosophy of religion, I defend its status as a legitimate philosophical sub-discipline. Detailed issues in the field of philosophy of religion (including the problem of omnipotence) are also discussed. I defend the nature of the philosophy of religion as a discipline other than theology and not reducible to metaphysics.

The article consists of two parts. In the first part, I offer various understandings of modern republicanism and the republican tradition that we can find in the contemporary literature in question. At the same time, I point out that the term functions in different senses: the republican tradition can be studied by classical scholars (ancient Rome), historians of different countries (Italy, Holland, Poland or England), historians of law and governance systems (e.g., American founding myth). Republicanism can be an inspiration for contemporary philosophers who seek a conception of freedom as non-domination that is distinctive and competitive in relation to other traditions (liberal, communitarian) and seek structural forms of its implementation in the body politic (the[TS1] question of justice and legitimacy of the state). At the same time, reference to modern republicanism may perform certain rhetorical and argumentative functions (the so called ‘historical costume’), that is, by projecting certain values and social relations that would be derived from them, and connecting them to certain valued historical identities (e.g., a common European heritage or a national tradition). In the second part, I explain the reasons for a selection of the authors of the texts published in the second part of this issue, which is concerned with specific theorists. I point to their achievements and to the mutual permeation of the Polish and Transatlantic republican tradition in the texts devoted to the tradition of freedom of the Polish-Lithuanian Commonwealth (Gałkowski, Pietrzyk-Reeves, Grześkowiak-Krwawicz). The section on contemporary issues opens with a text by Philip Pettit to whose ideas, sometimes critically, refer to texts by the other authors (Lis, Grygieńć, Ciżewska-Martyńska and Wierzchosławski).

The problem of republicanism belongs to the set of issues of politics that Kant addressed towards the end of his life. The development and perfection of man does not lie in the action of human nature, which is constant, but in the person’s action of freedom. The ultimate goal of human’s development is eternal peace. The condition for the attainment of this supreme goal is the establishment of a republican system. Kant illustrates his account of historical progress with the example of the French Revolution. Although he is a staunch opponent of every revolution because of the means of its enforcement, he views its effects positively. He thinks it expressed the right of the people to freely give themselves a civic system that is legitimate and recognised as good: a republican system, which is the best of all systems. Republicanism determines the form of the state, and, more importantly the form of government, one that is characterised by the separation of legislative and executive powers, and by three essential principles: 1) the principle of freedom for all citizens; 2) the principle of dependence of all on the universal law; 3) the principle of equality of all citizens.

This article discusses the republican concept of freedom presented in the Polish and not only Polish republican theory of the sixteenth century. The starting point for the discussion is the thesis that the category of freedom in republican theory is closely related to reflection and findings regarding the essence and purpose of the political community referred to in the Roman tradition as civitas libera. Freedom is a derivative of a well-ordered, free political order in which law and virtue play a key role. Analysing the idea of republican liberty through the prism of two contexts: the classical republican tradition and its findings and the socio-political order of Poland-Lithuania it is argued that liberty is closely connected with other key categories of the republican theory, such as res publica, justice, law, virtue, mixed government and citizenship expressed in the ideal vita activa, and only in connection with them is it possible to understand freedom and its conditions. The republican theory of the sixteenth century brings also a unique insight about freedom as non-domination which has been widely discussed by Quentin Skinner and others in recent decades.

Researchers have long drawn attention to the deep conviction of the Polish-Lithuanian Commonwealth nobility about the uniqueness of their country and its freedoms. Contrary to what is sometimes believed, it was not an expression of Sarmatian megalomania, which made itself felt in the seventeenth and early eighteenth centuries, this opinion was propagated at least from the middle of the sixteenth century. Nor was it some kind of Polish peculiarity, citizens of other free commonwealths said and probably thought about their freedoms in a similar way. Already in the 15th century, the inhabitants of Florence considered their republic to be unique and extraordinary, precisely because of its freedom. The Venetians, and later the Dutch and the English, assessed their country and freedom in a similar way. The sentence: “there is only one kingdom on earth where freedom has found a home” contrary to appearances does not refer to the Sarmatian Commonwealth, but to Hanoverian England, and its author believed that his homeland was the only country and the British were the only people who can truly say about himself: “we are free.” Noble citizens of Polish Republic entered this discourse early, even before the first free election. The author discusses the history of this discourse in the times of the Polish-Lithuanian Commonwealth, stating that, contrary to the references in the 16th century, and even at the beginning of the 17th century, later references to republics other than the Polish-Lithuanian Commonwealth or ancient republics (especially Rome) were not numerous and quite superficial, their authors generally did not know much about the mentioned countries, but they had no doubts that they share a certain similarity with the Commonwealth, which could be described as a community of freedom. Because this very motif, also important earlier, became dominant in the 17th century and the first half of the 18 century. The crisis and ossification of political reflection, combined with a decrease in interest in the outside world, meant that more extensive references to other countries and their political solutions no longer appeared in noble political discussions. Their participants, however, continued to include their country in a fairly elite community of European republics and still, regardless of all social, religious and political differences, of which they were often unaware, they still considered them their “companions.”

This paper addresses three claims that are often made among contemporary policy-makers, political scientists and political theorists about democracy. The claims, in my view, are false and indeed revealingly false: they display a serious misunderstanding of the nature and appeal of democracy. As we see why they are false, we will come to appreciate dimensions of democracy that easily escape notice. I name the mistakes after outstanding thinkers who have made them. The first I describe as Berlin’s mistake, finding it in the work of the Anglo-Russian philosopher, Isaiah Berlin. The second I describe as Schumpeter’s mistake, naming it after the Austrian-American banker, economist and political thinker, Joseph Schumpeter. And the third I describe as Riker’s mistake, associating it with William Riker, the American political scientist, famous for his distinction between liberalism and populism.

The article proposes a discussion with Philip Pettit’s theses developed in his book On the People’s Terms: A Republican Theory and Model of Democracy and his article “Two Republican Traditions.” Focusing on the so called Italian-Atlantic tradition, Pettit emphasises the linkeage of the ethos of contestatory citizenry and that of mixed constitution as crucial for republicanism. It is no coincidence that understing the tradition of republicanism in such a way, Pettit does not include Jean-Jacques Rousseau, seen rather as a forerunner of communitarism. Yet, one can hardly agree with Pettit’s classification of the republican tradition and — especially — with his reading of Rousseau. In the first place, it is precisely Rousseau’s thought that helps understand that republicanism, after all embodying the idea of citizens’ government, could absorb the values of mixed government only temporarly and conditionally — only until the latter could serve limitate non-civic (non-elective) elements of power. Pettit’s suggestion that the theory of popular sovereignty initiated by Rousseau must undermine the ideals of civic vigilance is also difficult to accept.

The subject of the article is the concept of contestatory democracy proposed by Philip Pettit, and its place in contemporary republican thought. The author describes the relationship between this concept and the ideas of radical democracy and republican freedom, as well as its institutional implications and related controversies. The main accusations of Pettit’s critics are considered: the fragmented and undemocratic nature of the proposed solutions, the undesirable consequences of making political decision-making both deliberative and de-politicized. The author claims that one of the most relevant shortcomings of Pettit’s concept is the attempt to de-politicize democracy by empowering democratically unsupervised expert institutions, as it leads to the question about the criterion of dividing decision making between radical-democratic or elitist institutions — question, to which Pettit does not give a definite answer.