Proceedings of the XXIII World Congress of Philosophy

Το φιλελεύθερο δημοκρατικό υπόδειγμα ακολούθησε την αντίληψη της πολυειδίας των αρχών, η οποία διέπει την αγγλοσαξωνική ηθική φιλοσοφία. Στον αντίποδα, ο κρατικός σοσιαλισμός ακολούθησε την αντίληψη του ενός δρόμου, που εκπηγάζει από τις αρχές της φιλοσοφίας του Ρουσσώ. Στοιχεία αυτών των αρχών εντοπίζονται στην επαναστατική θεωρία του Μαρξ και των Μπολσεβίκων. Ωστόσο στις ίδιες αρχές βρήκε ερείσματα και η μεσοπολεμική ακροδεξιά. Οι κοινές αφετηρίες αυτών των κατευθύνσεων μπορούν να αναζητηθούν τόσο στο αφηρημένο σχήμα της γενικής βούλησης όσο και στην αποσύνδεση της από τη βούληση των πολλών. Μάλιστα την αποσύνδεση συνοδεύει η υποκατάσταση της βούλησης των πολλών από αυτόκλητους ερμηνευτές της γενικής βούλησης. Με αυτό το ριψοκίνδυνο άλμα η βούληση των πολλών υποκαθίσταται από τη βούληση όσων διατείνονται ότι γνωρίζουν το μοναδικό δρόμο για τον ηθικό βίο ή εμφανίζονται ως μοναδικοί κάτοχοι της αλήθειας των ιστορικών νόμων. Το χρώμα που οι αυτόκλητοι σωτήρες επιλέγουν για να αυτοπροσδιορισθούν είναι διαφορετικό, καθορίζεται από την επιλογή του αντικειμένου της σωτηρίας, εάν δηλαδή θα σώσουν τον λαό και την εργατική τάξη ή την πατρίδα και τη φυλή. Όμως το φιλοσοφικό λίκνο που τους γεννά είναι το ίδιο. Μολονότι ο Ρουσσώ δεν επεδίωξε την ηθική νομιμοποίηση του αυταρχισμού, η θεωρία του γνώρισε συναφείς αναγνώσεις.

Ο ασφαλέστερος τρόπος προσέγγισης της έννοιας της ελευθερίας στη φιλοσοφία του Κροπότκιν είναι μέσω της ανάλυσης που ακολουθεί τη μεταγενέστερη διάκριση αρνητικής και θετικής ελευθερίας η οποία συνδέεται με τον Aΐζάια Μπερλίν. Ο Ρώσος διανοητής εκκινεί από μία αντίληψη της ελευθερίας ως ηθικού αυτοκαθορισμού, η οποία διέπεται εμφανώς από τις αρχές της θετικής ελευθερίας. Εν τούτοις δεν υποτάσσει την αυτονομία στην ετερονομία, αντίθετα την εκλαμβάνει ως σχέση αλληλεξάρτησης. Στο έργο του συναντάται εμμέσως η “ανθρωπολογική” ή “οντολογική” θεώρηση του τρόπου συγκρότησης του ανθρώπινου υποκειμένου με την “κανονιστική επιλογή” υπέρ μιας ορισμένης οργάνωσης της πολιτικής και της κοινωνίας. Αυτές καθιστούν δυνατή τη συνύπαρξη θετικής και αρνητικής ελευθερίας, δηλαδή τόσο την ατομική όσο και τη συλλογική ελευθερία. Η μελέτη του έργου του αναδεικνύει μία σχετική ανακολουθία μεταξύ της ελευθερίας των ατόμων να καθορίσουν τη ζωή τους και των αντικειμενικών, φυσικών διαδικασιών, τις οποίες επικαλείται ο Κροπότκιν. Παρά ταύτα ο ίδιος θεωρεί την κοινωνική επανάσταση ως συλλογική απόφαση, στηρίζει δε την κοινωνική του πρόταση τόσο στην αυτοοργάνωση, όσο στην αλληλοβοήθεια και στον κοινοτισμό. Με αυτόν τον τρόπο οδηγείται σε μια ιδιαίτερη σύζευξη των δύο φαινομενικά αντιθετικών διαστάσεων της ελευθερίας.